partner strategiczny Okno-pol
partnerzy Okno-pol         Okno-pol     Faktru

 

L.dz. 011/MPORIA/2025   

                                                                                                          Kraków, 9 stycznia 2025 r.

 

OPINIA nr 8


Zespołu ds. Ochrony Zabytków oraz Zespołu Rzeczoznawców
powołanych przy Radzie Małopolskiej Okręgowej Izby Architektów RP

opracowana przy współpracy z Mazowiecką Okręgową Izbą Architektów RP

 

Zagadnienie: Zabytek a termoizolacja.

 

Pytania:

1.Czy w przypadku przebudowy budynku w tym budynku zabytkowego należy wykonać termoizolację (docieplenie) przegród zewnętrznych?

2.Jaki zakres przebudowy budynku w tym budynku zabytkowego wymusza konieczność wykonania termoizolacji przegród zewnętrznych?

 

Podstawa opracowania – akty prawne:       

[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

[2] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2024. poz. 1292)

[3] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2024 r. poz.725, 834)

[4] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2024 r. poz. 1130)

[5] Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz o centralnej ewidencji emisyjności budynków (Dz.U. z 2024 r. poz. 1446, 1473 i 1572)

[6] Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz.U. z 2024 r. poz. 101)

[7] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE (Dz.U.UE.L.2012.315.1)

[8] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1275 z 24 kwietnia 2024 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (wersja przekształcona) (Dz.U.UE.L.2024.1275)

[9] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U.2022.1225)

 

Najważniejsze przepisy dotyczące zagadnienia:

Ustawa Prawo Budowlane [3]:

Art.5 ust.2a i 2b:

2a. W nowych budynkach oraz istniejących budynkach poddawanych przebudowie lub przedsięwzięciu służącemu poprawie efektywności energetycznej w rozumieniu przepisów o efektywności energetycznej, które są użytkowane przez jednostki sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, zaleca się stosowanie urządzeń wykorzystujących energię wytworzoną z odnawialnych źródeł energii oraz umożliwiających wytwarzanie energii z takich źródeł, a także technologie mające na celu budowę budynków

o wysokiej charakterystyce energetycznej.’

2b. W przypadku robót budowlanych polegających na dociepleniu budynku, obejmujących ponad 25% powierzchni przegród zewnętrznych tego budynku, należy spełnić wymagania minimalne dotyczące energooszczędności i ochrony cieplnej przewidziane w przepisach techniczno-budowlanych dla przebudowy budynku.

 

Ustawa o charakterystyce energetycznej budynków [6]:

Art. 3. 1. Właściciel lub zarządca budynku lub części budynku lub osoba, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, lub osoba, której przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, zapewnia sporządzenie świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynku lub części budynku:

1) zbywanego na podstawie umowy sprzedaży;

2) zbywanego na podstawie umowy sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;

3) wynajmowanego.

  1. Właściciel lub zarządca budynku, którego powierzchnia użytkowa zajmowana przez organy wymiaru sprawiedliwości, prokuraturę oraz organy administracji publicznej przekracza 250 m2 i w których dokonywana jest obsługa interesantów, zapewnia sporządzenie świadectwa charakterystyki energetycznej dla tego budynku.
  2. Kopię świadectwa charakterystyki energetycznej, które przekazano w postaci papierowej, albo wydruk świadectwa charakterystyki energetycznej, które przekazano w postaci elektronicznej, z wyłączeniem zaleceń zawartych w tym świadectwie, umieszcza się w widocznym miejscu w zajmowanych budynkach, o których mowa w ust. 2.
  3. Obowiązki, o których mowa w ust. 1 i 2, nie dotyczą budynku:

1) podlegającego ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami;

2) używanego jako miejsce kultu i do działalności religijnej; 3) przemysłowego oraz gospodarczego niewyposażonych w instalacje zużywające energię, z wyłączeniem instalacji oświetlenia wbudowanego;

4) mieszkalnego, przeznaczonego do użytkowania nie dłużej niż 4 miesiące w roku;

5) wolnostojącego o powierzchni użytkowej poniżej 50 m2 ;

6) gospodarstw rolnych o wskaźniku EP określającym roczne obliczeniowe zapotrzebowanie na nieodnawialną energię pierwotną nie wyższym niż 50 kWh/(m2 ∙rok).

 

Ustawa Prawo Budowlane[3]:

Art.5 ust.2a i 2b:

2a. W nowych budynkach oraz istniejących budynkach poddawanych przebudowie lub przedsięwzięciu służącemu poprawie efektywności energetycznej w rozumieniu przepisów o efektywności energetycznej, które są użytkowane przez jednostki sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, zaleca się stosowanie urządzeń wykorzystujących energię wytworzoną z odnawialnych źródeł energii oraz umożliwiających wytwarzanie energii z takich źródeł, a także technologie mające na celu budowę budynków
o wysokiej charakterystyce energetycznej.

2b. W przypadku robót budowlanych polegających na dociepleniu budynku, obejmujących ponad 25% powierzchni przegród zewnętrznych tego budynku, należy spełnić wymagania minimalne dotyczące energooszczędności i ochrony cieplnej przewidziane w przepisach techniczno-budowlanych dla przebudowy budynku.

 

Zespół ds. Ochrony Zabytków oraz Zespół Rzeczoznawców MPOIA w uzgodnieniu z MAOIA przedstawiają swoje stanowisko:

Ad 1.

W przypadku przebudów budynków, również zabytkowych, za spełnienie wymogów minimalnych
w zakresie oszczędności energii i izolacyjności cieplnej uważa się zgodnie z § 328 1b WT docieplenie przegród zewnętrznych podlegających przebudowie tak, aby spełniały wymogi izolacyjności cieplnej określone w załączniku nr 2 do Rozporządzenia.

Jeżeli  zatem przebudowa polega na fragmentarycznym zastąpieniu przegrody stałej (ściany) przez przegrodę zbudowaną z innego od pierwotnego materiału w postaci okna, drzwi, przeszklenia itp, wymaganie spełnienia odpowiedniej izolacyjności cieplnej dotyczy tej wprowadzonej przebudową przegrody, czyli odpowiednio każdego wymienionego wyżej elementu.          

W przypadku gdy roboty budowlane w budynkach poddanych przebudowie nie dotyczą przegród zewnętrznych brak jest  podstaw do formułowania wymagań związanych z  koniecznością ich termoizolacji (docieplenia).

Ad 2.

W przypadku inwestycji dotyczącej budynku zabytkowego w ramach której następuje przekształcenie przegród zewnętrznych budynku, w pierwszej kolejności należy brać pod uwagę jego zakres. Projektant kwalifikuje roboty budowlane, w tym dotyczące przegród zewnętrznych, oceniając, czy stanowią przebudowę czy inny rodzaj robót. Projektant ocenia także wpływ wprowadzenia rozwiązań mających poprawić izolację termiczną, na walory zabytkowe budynku.


Projekt przebudowy ścian zewnętrznych budynku podlegającego ochronie konserwatorskiej, w tym także projekt ewentualnej termoizolacji, podlega ocenie wyrażonej w obligatoryjnie uzyskiwanym pozwoleniu konserwatorskim.  Odmowa udzielenia pozwolenia konserwatorskiego na docieplenie przegrody zewnętrznej skutkuje niemożnością spełnienia WT w zakresie par. 328 1b.  Wówczas jedyną możliwością dostosowania się jednocześnie do wymogów ochrony konserwatorskiej i przepisów prawa, jest uzyskanie odstępstwa od WT na podstawie art. 9 ustawy Prawo budowlane.

 

UZASADNIENIE

(Stan prawny: Październik 2024 r.)

 

  1. Uwagi ogólne

1.1.  Termomodernizacja – ogólne założenia

Termomodernizacja oznacza działania, których celem jest zmniejszenie zapotrzebowania budynku na energię cieplną. Zasadniczo obejmować one mogą ocieplenie przegród zewnętrznych budynku, modernizację systemu grzewczego i wentylacyjnego oraz wymianę okien i drzwi zewnętrznych. Gorsze parametry energetyczne przegród zewnętrznych będą przekładać się na pogorszenie bilansu energetycznego całego budynku oraz na gorszy komfort cieplny użytkowników i podwyższenie kosztów eksploatacji obiektu. Przegrody pionowe są przeciętnie odpowiedzialne za 25 do 35% ubytków ciepła. Duże straty ciepła następują również przez dach, podłogi, okna, dlatego docieplanie przegród pionowych nie jest jedynym sposobem skutecznego blokowania ucieczki ciepła z budynku oraz minimalizowania kosztów jego ogrzewania. Nie ma możliwości przygotowania poprawnego projektu prac termomodernizacyjnych bez przeprowadzenia szczegółowej analizy funkcjonowania istniejącego systemu wentylacji.

 

1.2.         Termomodernizacja budynków zabytkowych – specyfika zagadnienia

Specyfika zagadnienia termomodernizacji obiektów zabytkowych wiąże się przede wszystkim
z koniecznością każdorazowego poszukiwania wyważonego kompromisu pomiędzy dążeniem do osiągnięcia jak najlepszych parametrów energetycznych obiektu z jednej strony, a koniecznością możliwie pełnego zachowania walorów obiektu zabytkowego. W skrajnych przypadkach bowiem konsekwentna realizacja założeń efektywności energetycznej budynku mogłaby skutkować całkowitym zniszczeniem tej substancji obiektu zabytkowego, która determinuje jego zabytkowy charakter.

Na poziomie rozważań ogólnych, tj. biorąc pod uwagę cele i założenia oraz wartości, jakie należy brać pod uwagę planując prace związane z termomodernizacją obiektów zabytkowych, konieczne wydaje się rozpoznanie i rozważanie wszechstronnych możliwości poprawy parametrów energetycznych przy jednoczesnym uwzględnieniu potencjalnego ryzyka z tym związanego, w szczególności np. o tym, że zwiększenie szczelności przegród może doprowadzić do niekorzystnych zmian mikroklimatu w obiekcie zabytkowym i (w konsekwencji) jego degradacji. Tak więc zakres termomodernizacji zależy od konkretnego przypadku, ale zawsze nadrzędne są wartości zabytkowe obecne w obiekcie.

 

1.3.         Stan prawny w zakresie wymagań związanych z termomodernizacją budynków zabytkowych

Regulacje prawne sprzyjające bądź generujące zwiększenie intensywności przedsięwzięć termomodernizacyjnych wprowadzone zostały Ustawą z dnia 21 listopada 2008 roku o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz o centralnej ewidencji emisyjności budynków [5]. W perspektywie zagadnienia związanego z istnieniem ewentualnego obowiązku termoizolacji przegród zewnętrznych budynków zabytkowych ustawa ta nie zawiera jednak żadnych istotnych regulacji, które określałyby przynajmniej częściowo zakres obowiązków inwestorów bądź projektantów w tym zakresie. W art. 11g ust. 2 ustawy przewidziano jedynie – dla określonych rodzajów termomodernizacji zabytków - preferencyjną wysokość premii MZG (tj. premii na poprawę stanu technicznego mieszkaniowego zasobu gminy) w wysokości 60% kosztów przedsięwzięcia termomodernizacyjnego.

Szczególne regulacje prawne dedykowane zabytkom, a związane z szeroko rozumianą efektywnością energetyczną budynków zabytkowych, zostały natomiast przewidziane w Ustawie z dnia 29 sierpnia 2014 roku o charakterystyce energetycznej budynków[6]. Zgodnie z art. 3 ust. 4 pkt 1 tej ustawy obowiązek sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynku lub jego części nie dotyczy budynku podlegającego ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Tym samym – ustawodawca wprowadził wyjątek od obowiązku sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej budynków, nakładanych na właścicieli, zarządców budynków lub osób posiadających określone w tej ustawie inne tytuły prawne do nieruchomości. Już na tym poziomie analizy można zauważyć zatem elementy systemowego podejścia do mniej rygorystycznego (a z całą pewnością w mniejszym stopniu reglamentowanego) sposobu regulacji stanu prawnego budynków zabytkowych przez ustawodawcę w kontekście ustawowych standardów efektywności energetycznej obiektów budowlanych.

Elementy systemowego podejścia w zakresie swoistego wyłączenia obiektów zabytkowych spod bezwzględnych reżimów związanych z coraz bardziej rygorystycznymi rygorami efektywności energetycznej widoczne są również na gruncie prawodawstwa Unii Europejskiej.

W Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 roku w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE [7]  , postanowiono w szczególności w Artykule 5 ust. 2, że Państwa członkowskie mogą podjąć decyzję o nieokreślaniu lub niestosowaniu wymogów, o których mowa w ust. 1, do następujących kategorii budynków: a) urzędowo chronionych jako część wyznaczonego środowiska lub z powodu ich szczególnych wartości architektonicznych lub historycznych, o ile zgodność z pewnymi minimalnymi wymogami dotyczącymi charakterystyki energetycznej zmieniłaby w sposób niedopuszczalny ich charakter lub wygląd. Większość państw członkowskich korzystała z możliwości wyłączenia na gruncie tej regulacji, a na gruncie polskiego porządku prawnego wyrazem powyższego jest cytowany wyżej art. 3 ust. 4 pkt 1 ustawy o charakterystyce energetycznej.

Jeszcze dalej idącym przejawem „ulgowego” traktowania zabytków przez prawodawcę europejskiego
w zakresie efektywności energetycznej budynków, jest Artykuł 9 ust 6 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego
i Rady (UE) 2024/1275 z dnia 24 kwietnia 2024 roku w sprawie charakterystyki energetycznej budynków[8] (wersja przekształcona), zgodnie z którym Państwa członkowskie mogą podjąć decyzję o niestosowaniu minimalnych norm charakterystyki energetycznej, o których mowa w ust. 1 i 2, do następujących kategorii budynków: a) budynków objętych urzędową ochroną jako stanowiących część wyznaczonego środowiska lub
z powodu ich szczególnych wartości architektonicznych lub historycznych lub innych budynków zabytkowych,
o ile zgodność z tymi normami zmieniłaby w sposób niedopuszczalny ich charakter lub wygląd, lub jeżeli ich renowacja nie jest wykonalna pod względem technicznym lub ekonomicznym.

Na gruncie przepisów polskiego prawa regulujących proces inwestycyjny istnieje szczególnego rodzaju relacja pomiędzy przepisami regulującymi zasadnicze procedury uzyskiwania stosownych pozwoleń i zgód związanych z lokalizacją i uwarunkowaniami przestrzennymi budynków (w szczególności określonych w Ustawie
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [4] oraz w Prawie budowlanym[3]), a przepisami określającymi zasady ochrony zabytków. Już na poziomie norm konstytucyjnych ochrona dóbr kultury
i dziedzictwa narodowego jest traktowana jako jedna z głównych zasad ustrojowych (art. 5 i 6 Konstytucji RP [1]). Na gruncie ustawy Prawo budowlane z kolei ustawodawca zastrzegł, że przepisy tej ustawy nie naruszają przepisów odrębnych, w tym w szczególności o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami - w odniesieniu do obiektów i obszarów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów i obszarów objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 2 ust. 2 pkt 3 Prawa budowlanego). Na gruncie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [2] wprowadzono z kolei wymóg każdorazowego uzyskiwania pozwolenia konserwatorskiego dla wszelkich robót budowlanych realizowanych w budynkach wpisanych do rejestru zabytków (art. 36 ust. 1 pkt 1 tej ustawy). Zasada ta doznaje z resztą powtórzenia na gruncie ustawy Prawo budowlane (art. 39 ust. 1 Prawa budowlanego). Wreszcie, na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wojewódzki konserwator zabytków uzgadnia treść projektu planu ogólnego, projektu planu miejscowego, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego czy decyzji o warunkach zabudowy. Powyższe regulacje w spójny sposób dają wyraz systemowemu podejściu o wyjątkowym  traktowaniu przez ustawodawcę budynków będących zabytkami (w różny sposób przy tym określając zakres reglamentacji i kompetencji konserwatora zabytków, w zależności od formy ochrony, jaką dla danego zabytku zastosowano).

 

1.4.         Termomodernizacja budynków zabytkowych – techniczne aspekty

Powodzenie zabiegów remontowych i modernizacyjnych, przeprowadzanych w budynkach zabytkowych lub znajdujących się w strefie ochrony konserwatora zabytków, zależy od wielu czynników.

W typowym projekcie remontu obiektów zabytkowych obejmującego elewację wyszczególnia się uszkodzone elementy konstrukcji stropu lub dachu oraz załącza w zależności od potrzeb:

  • inwentaryzację obiektu i dokumentację cyfrową elewacji budynku,
  • projekt kolorystyki i remontu elewacji wraz z wymianą stolarki okienno-drzwiowej,
  • projekt wymiany pokrycia dachowego,
  • projekt konstrukcji zawierającą opinię techniczną o stanie elewacji i konstrukcji dachu z możliwością remontu wraz z niezbędnymi rozwiązaniami, wynikających z technologii remontu elewacji,
  • ekspertyzę mykologiczną , gdy widoczne jest zawilgocenie lub wymaga jej konserwator zabytków,
  • badania stratygraficzne, wymagane przez konserwatora zabytków,
  • projekt architektoniczny detalu reklam dla kamienicy, wymagany przez konserwatora, jeśli inwestor ją przewiduje,
  • badanie zasolenia murów,
  • badanie zawilgocenia, zwłaszcza podziemnej części budynku, których konsekwencją jest zapis
    o konieczności ich osuszenia i wykonania nowej izolacji pionowej,
  • wycenę przedmiaru robót i kosztorys inwestorski.

 

Wszystkie działania projektowe związane z wymianą materiałów budowlanych (np. belek stropowych drewnianych na stalowe), a także zmianą budowy przegrody zewnętrznej (np. przez dołożenie warstwy termoizolacyjnej) czy zmianą sposobu użytkowania powinny zostać uzasadnione, biorąc pod uwagę zabytkowe walory danego budynku. Ponadto należy wykazać, iż projektowane zmiany nie doprowadzą w przyszłości do niekorzystnych efektów wilgotnościowych w nieremontowanej części zabytkowego obiektu. Przy czym
w budynkach historycznych niekorzystne zmiany dotyczą przede wszystkim wilgotności większości materiałów wbudowanych.

 

1.5.         Termomodernizacja budynków zabytkowych od wewnątrz – uwagi szczególne

Zalecane metody obliczeń dopasowane są do typowej budowy przegrody i ściśle nie precyzują warunków prowadzenia obliczeń, służących ocenie cieplno-wilgotnościowej przegrody przy nietypowym rozwiązaniu projektowym, jakim jest jej docieplenie od strony wewnętrznej.

Uzasadnione wydaje się przyjęcie następującej metodyki oceny możliwości docieplenia do strony wewnętrznej ze względu na możliwość zawilgocenia i zagrzybienia budowli:

  • rozpoznanie budowy materiałowej przegrody przez wykonanie odkrywek i pomiar grubości istniejących warstw,
  • pomiar wilgotności powierzchniowej metodami nieinwazyjnymi, a przy murach ceramicznych grubości powyżej 51 cm, badania wilgotności masowej przez pobieranie próbek z odkrywki,
  • oznaczenie chłonności kapilarnej muru,
  • ustalenie rodzaju materiału warstw ściany i dopasowanie właściwości fizycznych przy wykorzystaniu dostępnych danych,
  • inwentaryzacja miejsc wrażliwych – liniowych mostków cieplnych,
  • wybór materiału i technologii docieplenia,
  • zalecane jest wykonanie obliczeń zmian wilgotności murów w programach do symulacji w modelu 2D, prowadzonych z uwzględnieniem rzeczywistych parametrów klimatu lokalnego i środowiska wewnętrznego (wilgotność względna, temperatura),

–    obliczenie temperatury na styku warstw: ściana istniejąca–materiał izolacji cieplnej, przy uwzględnieniu dwuwymiarowego przepływu ciepła,

–    dla ścian wzniesionych z cegły ceramicznej bez rozróżniania rodzaju muru ceglanego oraz ścian betonowych zaleca się dobór grubości materiału do izolacji cieplnej tak, aby po dociepleniu całkowita wartość oporu cieplnego znajdowała się w przedziale 0,5–3,0 (m2·K)/W,

–    dla nowo projektowanych warstw dociepleniowych w zależności od wilgotności pomieszczeń: sd > 1500 m, dla pomieszczeń o podwyższonej wilgotności RH > 0,65; sd < 0,5 m dla pomieszczeń o wilgotności
RH < 0,65 [7–9],

  • we wszystkich sytuacjach należy wykonać obliczenia cieplne spodziewanego rozkładu pola temperatury w modelach 2D w miejscach szczególnych (naroża, połączenie stropu ze ścianą zewnętrzną itp.) w celu obliczenia wskaźnika ƒRsi; obliczony wskaźnik powinien spełniać warunek zawarty w [2], to jest ƒRsi > 0,72,
  • w ścianach o niejednorodnej budowie, w tym np. o zmiennej grubości czy tzw. murów pruskich, oraz przy dociepleniu ścian tylko na jednej kondygnacji, gdy istnieje ryzyko pogorszenia warunków cieplno-wilgotnościowych w sąsiadujących pomieszczeniach niezbędne jest wykonanie modelu 3D,
  • analizy cieplne i cieplno-wilgotnościowe powinny obejmować nie tylko pomieszczenie docieplane od strony wewnętrznej, ale też bezpośrednio z nim sąsiadujące.

Wybór metody termoizolacji budynku zabytkowego, w tym decyzja o ociepleniu przegród zewnętrznych od wewnątrz, wymaga szczegółowego rozeznania i doskonałej znajomości materii, która podlegać ma modyfikacjom, by zapobiec dewastacji substancji zabytku. Ryzyka związane z docieplaniem budynków zabytkowych są zatem nieuniknione, co prowadzi do wniosku, że sama decyzja o tym czy w ogóle budynek zabytkowy winien podlegać termoizolacji (abstrahując od ewentualnych uwarunkowań prawnych związanych
z odpowiedzią na pytanie czy tego rodzaju obowiązek można w ogóle sformułować), winna być podjęta
w sposób rozważny.

 

 

arch. Grzegorz Lechowicz
Koordynator Zespołu Ochrony Zabytków
przy Radzie Małopolskiej Okręgowej IARP

 

arch. Marek Kaszyński
Przewodniczący Rady Małopolskiej Okręgowej IARP

 


Niniejszy dokument nie stanowi oficjalnej wykładni przepisów prawa i nie może być stosowany jako podstawa prawna do rozstrzygnięć w indywidualnych sprawach. Opinie i propozycje zawarte w stanowiskach Małopolskiej Okręgowej Izby Architektów RP należy traktować jako materiał pomocniczy.